Sene aveave Tokagamalie

Te fautuaga tenei ne tusigina mai lalo o te British High Commission i Niu Sila nei ke mafai mo fesoasoani ki te faiga o filifiliga mo te iloa tonu

Ko mea ke fakagata

• ·Togi se lafoga lasi mot e avega o sene. Ko asiasi ki te www.sendmoneypacific.org mo fakamatalaga mo fautuaga, onoono mai lalo i te ‘Safe remittances’.
• Te seai io me ko te se fakatuagagina o se matagaluega e panaki mo mea tau tupe aveave i te koga e nofo ei tou kāiga, ke mafai o fakaoko fakalei a sene ne avatu ne koe.
• Fakaloiloi:
  • Fakaloiloi mai luga i email, text, DM (direct message), fakapulaga i luga i social media io me ko tino,se tino e fakaloiloi me ko ia ne aumai ei a sene.
  • Soona fakasaoloto fua se tino amio masei ke maua ne ia ou akauni ki tau faletupe io me ko te sevesi aveave au sene online, ko te mea ke mafai ne ia tapale au sene io me fai ne ia ne ana mea togitogi e aunoa mo sau saolotoga.
• Fakaloiloi koe ke kau ki faifaiga masei (pela mo te faka’liuga o sene ma’sei ‘money laundering).

Aveavega o sene saogalemu

• Koe e tau fakaaoga faeloa se fakapotopotoga tela aveave sene e isi sena laisene. Fakapotopotoga kola e seki fakamau i te Maaloo e fai mea nei seai se saolotoga. I Niusila, pela mua, e mafai ne koe o aasi i luga i te Financial Service Providers Register at https://fsp-register.companiesoffice.govt.nz  Fakapotopotoga i Niu Sila nei e tau kau atu ki se ko oti ne fakasaoloto mai lalo o te Dispute Resolution Scheme (DRS) seiloa loa e isi se fakalavelave mo te sevesi aveave sene. E mafai ne koe o maua fakamatalaga i luga i te https://fsp-register.companiesoffice.govt.nz/help-centre/dispute-resolution-schemes-drss/choosing-a-dispute-resolution-scheme
• Fakapotopotoga aveave sene i so se fenua o te Pasefika e tau loa o fakamau io me laisene i te fenua tena io me i fenua konak e mafai o fakagalue; so se fakapotopotoga e se fakamau io me se laisene e fai ne latou e seai se saolotoga kae mafai foki a sene o se saogalemu te aveavega.
• E manakogina ke fakaaoga se sevesi aveave sene tela ne fakamau i te Maaloo i loo te aveave foitino sene. Kafai e fakaaoga ne koe sene, pela mua, sa avegina ki se tino io me ki tino io me se koga ave mea tela seiloa ne koe, kola e ofo atu ke ave ki kāiga io me ko ou taugasoa i tou fenua. Io me fai ke maua atu sau lisiti io me se fakamaoniga kae aasi fakalei lotou fakamatalaga.
• E uke kii loa auala e mafai o fesoasoani ke fili ne koe se sevesi aveave sene. E mafai koe o logo io me ko oti ne fakaoga se kamapane aveave sene lauiloa pela mo te Western Union io Moneygram, kae isi aka foki nisi sevesi e fakagalue i te Pasefika, kae se tasi mai ei e lei kia koe. Ke fesoasoani kia koe, fano ki www.sendmoneypacific.org, se website ne fakavae i te vasia o te Maaloo o Niu Sila mo Ausitalia mot e mafaufauga ke “fakafoliki te ‘togi o te aveave seve kit e Pasefika”. Te website e fakapaupau ne ia ne ia a ofo mai sevesi valevale mo lotou fuliga o sene pela foki te ‘togi o lafoga, kae maise te vaega sevesi tela e tauga tonu mo tou manakoga. Te website foki e tali ki te lasiga o au fesili kola e manako koe me galue pefea te aveavega o sene, kae fesoasoani kia koeke fai ne au filifiliga mot e iloa tonu ki luga i te sevesi io me ko te fakapotopotoga.

Sa puli o fesili ki ou kaiga io me ko taugasoa kola e ave ki ei au sene, me sea te auala faigofie kae saogalemu ke mafai ne latou o maua sene. Te mea nei e mafai o fesaosoani kia koe i te filiga o te sevesi. Koe e mafai foki o fesili ki tau matagaluega mo se fautuaga, manafai koe e fakatalitonu ne koe latou.

• Tauloto ke mafai ne koe o iloa ne fakailoga o auala fakaloiloi aveave sene io me ko nisi auala fakaloiloi a tino amio masei. E mafai ne koe o iloa auala lauiloa a tino fakaloiloi kola e tyaumafai o fakaloiloi koe ma aasi koe ki protecting-yourself/social-engineering. E mafai foki ne koe o maua fakamatalaga me mafai pefea ne koe o fakagata mea fakaloiloi ki mea tau sene i te www.fma.govt.nz.
• Sa taumafai loa ke fakakolekolegina ko eke fakasaoloto ne nisi tino tau akauni i faletupe io me aveave sene, kae sa ave foki tau card ki faletupe io me ko te PIN/password ki se sua tino. Kafai e fai atu kia ko eke fai mea konei e mfai loa se aofaga ke kau koe ki te faka’liuga o sen ma’sei – tela se agasala ‘mafa kii loa – io me ko nisi amioga soli tulafono aka. Koe e tau o puipui tau sevesi aveave sene, mea o au tau faletupoe mo nisi sevesi o au akauni sene kit e fakaaoga se password tela e fui iloa kit e sevesi tena. (Kafai e fkaaoga ne koe se password e tasi mo se fia o sevesi kae maua ne se tino se mea e tasi, ko te kau masei loa ko maua ne latou au akauni katoa kola e fakaaoga te password e tasi). Sa fakailoa au password mo au fakamatalaga login ki se tino me faipati ne koe, email, text, DM io me fakapaa i social media. So se sevesi aveave sene tela e faeteete e se mafai loa o fai atu kia au fakamatalaga login. Aasi ki omotou fautuaga i te faitega mo te fakaaogaaga o password i te protecting-yourself/password
• · Kafai koe e fakatoka k eave au sene mo se fakapotopotoga tela e fakamau i te Maaloo, e mafai loa o fesili atu kea vatu ne nai fakamatalaga mo pepa fakamaonia tou igoa, aso fanau mo fakatuatusiga. Mea nei e manakogina ko te fakapotopotoga ke mafai o tautali ki tulafono puipui mai te faka’liuga o sene ma’sei kae fesoasoanu kef ai ko au sene aveave ke saogalemu. Te mea nei e fakaigoa i nisi taimi pela ‘Know Your Customer’ io faifaiga ‘KYC’.
• Masani o aasi faeloa me ko au sene ne ave e maua i te sokotaki tonu loa ki ou kāiga/ taugasoa, pena foki mo te aasi o fakailoaga fakamaoniga mai te sevesi. Kafai e fakatoka io me faipati mo lou kāiga / taugasoa, fakaaoga encrypted messaging app pela mot e WhatsApp koe fakapatonu i te telefoni. Sa tusigina napa o akauni io me ko passwords i apps fai fekau, emails mo DMs.
• Kafai koe e nofo i se fenua e tasi i te Pasefika kae maua au sene mai sou kāiga mai ausitalia, Niusila me i se koga aka, e tau mo koe o aasi ki te fakapotopotoga tena ne maua mai ei au sena saolotoga o fait e sevesi tena i tou fenua. E tau foki mo koe o fesili ki tou kāiga i Niu Sila mo Ausitalia ke fakapatonu me i te fakapotopotoga tena aveave sene tena e fakaaoga ne latou e fakamau i te Maaloo io me laisene pela me se potukau aveave sene.
• Kafai koe e fai me se tino ne pokotia mai faifaiga fakaloilo io me kaisoa, lipooti fakavave ki pulusimani. Kafai te fakaloiloiga io me ko te kaisoa ne fai mai lalo i tau akauni i te faletupe, lippoti fakavave ki te faletupe ko te mea ke mafai o fakagata te avega o tupe kae ke sukesuke te tino ne fai ne ia.

Nisi fautuaga o fesoasoani ki a koe i te aveave sene online

• Kafai koe e palani o ave au sene i luga i mobile apps, fakapatonu me se mea loa ne download mai te sitoa app o tau mobile: Apple’s App Store, Google Play io me Microsoft store. Apps mai koga kola se fakapatonugina e mafai o iku kit e kaisoa o au fakamatalaga. Ke masaua o aasi ki fakamatalaga mai nisi tino.
• Kafai e faite sau akauni mo aveave sene io me so se sevesi panaki mea tau sene, fai ne password kola e iloagata kae seki fakaaoga ki nis akauni (seiloa fua manafai se akauni e pokotia ko maua fakamatalaga ne tino). Tausi au password ke nofo loam o koe ka eke moa e fakakolekole koe ke fakaaoga ne koe vagana mo ou login ki loto i se sevesi tela e iloa ne koe me se mea tonu. E fautua atu ke fakaaoga a online password menetia kola lauiloa ke fesoasoani kia koe i te tausiga kae masaua au password katoa, i loo te fakamau ne koe ki lalo. Ko fakamatalaga o te faitega mo te Tausiga tau password, asiasi protecting-yourself/passwords
• Fakaoga se sevesi tela e lua auala e fakatalitonu ki ei (tela e tau o faulu se PIN tela e maua mai se taxt io me email) mai mua o mafai ne koe o fakaaoga tau akauni. E tai lei te puipuiga i te auala tenei.
• Kafai e fakailoa atu, masau faeloa o update tau fakatokaga, software mo apps i luga i tau computer io me se mobile. Pena foki te fakalei akaga tou iloa pela me se tino fakaaoga, fakafou e masani loa o aofia ei te fakaleiga o puipuiga ke fesoasoani ki te saogalemu o au fakatokaga. E mafai ne koe o faka polokalame te operating system, polokalame o software mo apps ke mafai ne latou o fakafou ia latou loa ko te mea ke faigofie au galuega.
• Ke up-to-date faeloa software puipui o tau internet io app (masani o iloa me ne ‘antivirus’) faulu ki loto kae fakaola. Te mea nei e fasino loa mo computer, smartphones mo tablet – aofia ei mea faigaluega a te Apple.
• Faka’maoi mai te fakaola o links mo emails, text, post io DM (direct message) – io me ‘tala mea kola e fakapiki mai emails – me mafai loa o ave ne ia koe ki website fakaloiloi io me download ne koe malware. Mea konei e mafai loa o fakaiku ki te fakaloiloi io me kaisoa ou iloga, io me ko mea e lua konei.
• Kafai koe e fanofano i tua, sa fakaaoga ne koe Wi-Fi hotspots i café, bars, hotels io me nisi koga valevale mo aveave au sene io me nisi vaega togiga au mea io me ko te faifaiga o au sene. Ona loa ko hotspot e mafai loa o seki fakatoka ke ‘puipuigina’, kae mafai foki ne hotspot fakaloiloi ne faite ne te kau fakaloiloi. E mafai ne koe o maua te lasiga o fakamatalaga ki Wi-Fi hotspots i luga smartphones-tablets/wireless-networks-hotspots