Togi & fakatau Mea fakateletele

A Pokotiaga

Togi

• Fakasalalauga fakaloiloi e aumai ne potukauga masei e fakasalalau pela me ne tino fakatau mea, te lasiga o taimi e fakaaoga ne latou se hoax vehicle tela e mafai o fanaifo tena ‘togi, se telefoni napa maseim o ‘losi ke avatu ne sene ki loto i se koga puipui io me se koga i tua atu.
• Togi se mea fakateletele kaisoa, tela e mafai se mea tela ko oti ne fuli ana napa ki luga i napa o se mea fakateletele tela ko oti ne fakaseaoga, kae isi ne ana pepa fakaloiloi (fakaiogoa ki se ‘ringer’). Kafai koe ne pasagina o togi se mea fakateletele tela ne kaisoa, a koe e pokotia loa i te feagaiga togitogi tiga i ei ko fakafoki te mea fakateletele a te tino tela e ia.
• Togi se mea fakateltele tela ko oti ne fuli a napa o te aofaki o ana maila ne tele i ei ke tai mutana.
• Togi se mea fakateletele tela ne faite mai mea fakateletele e lua ne tuku tasi mo faite se mea fou e tasi (e fakaigoa ki se ‘cut and shut’)
• Togi se mea fakateletele e pau loa mo sua mea fakateletele, kae fakaaoga ne ia te napa ne kaisoa mai i te sua mea fakateletele tela loa pau mo ia. Mea nei se taku pela me se mea fakateletele kaisoa. Kafai e togi ne koe se mea fakateletele penei, e mafai loa koe o fakatonu mai ke togi ne koe a sala o te tuu i koga ‘se io me too fakateletele makini, io me fakafesiligina ona ko agasala ne fai loa ne te mea fakateletele tela e o ia te napa tena e fakaaoga foki ne koe.
• Phishing emails fakatonu atu ke login kae fakailoa atu a fakamatalaga o tau card tela e fakaaoga, kae fakaloiloi mai me ia latou se website togi kae fakatau foki ei mea fakateletele.

Fakatau

• Tino togi fakaloiloi -tino kaisoa e faka’paa pela me ia latou ne tino fakatau foki – kola e fakatau ne latou te mea fakateletele katoa ne togi mai lalo i te PayPal io me se akauni e tai ‘pau ne faite i lalo o se credit card se tonu.
• Kampane togi motoka fakaloiloi e fai atu ke togi se aofaki tela e mafai o toe taui mai mo fakaoti aka te ‘togi mo te pukega o te motoka.
• Seai loa se mea e togi mai io me mafai o aumai kea vatu lo ate mea fakateletele, aofia ei togi ne ‘togi ki cheque fakaloiloi io me ne koga tausi mea taua ‘loi (escrows).
• Amioga masei o mea fakateletele togi mai tua – fakamalosi mai ke ave ‘togi o te aumaiga i te vaka ki tino togi motoka mai tua atu.
• Tusitusiga mai o fakaasi ia latou e manako ki tau mea fakateletele, kae faite fua se fakamatalaga me kaia se mafai ei ne latou o telefoni mai kia koe. Mea nei se vaega o premium rate scam tela ka fakatonu at uke togi ne koe se aofaki sene e lasi mafai koe e tali atu kit e meli, telefoni io me text.
• Phishing emails fakatonu atu ke login kae fakailoa atu a fakamatalaga o tau card tela e fakaaoga, kae fakaloiloi mai me ia latou se website togi kae fakatau foki ei mea fakateletele.

Togi se mea seai se fakalavelave

• Togi tau mea fakateletele manafai ko oti loa ne puke mai te foitino o te mea mai te tino tela ne fakatau mai ne ia. Sa taumafai loa o ave ne sene ki tua, se vaega io me ne sene (aofia i ei se vaega foliki e togi muamua) mo se mea fakateletele seki lavea loa ne koe kae aasi, io me ki se matagaluega puipui mea fakatau. Kafai te mea fakateletele e togi mama, e mafai loa se fakaasiga o se amioga masei. Masaua loa o aasi te togi tonu o se kope i te maketi o fakatautau tena togi mo sose mea tela e fakatau i luga i websites.
• Ke aasi loa ne koe se mea fakateletele tela e lavea ne koe (maise loa i te ao) mo ana pepa fakamaonia katoa koi tuai o tuku au sene.
• Aasi a te aofaki maila kona i luga i tena milometer me pau mo mea kola i loto i tusi o fakamaumauga i taimi e faite ai me tai pau. I analogue milometer (maua i motoka kola ko tai leva) onoono fakalei loa me napa e laina fakalei. Aasi te tulaga saukatoa me tai pau mo te matua pela foki mot e aofaki maila ne teletele ai.
• Aasi- io me vau se tino atamai o aasi – me i te motoka se ko ia se mea fakateletele ne sokosoko mea e lua io me uke atu.
• Aaasi te mea fakateletele i tef ale o tino e togi ki tua tena mea o aasi foki tena fakatuatusiga me pau mo ia tela i lalo i pepa fakamaonia. Taumafai ko te tino fakatau ko ia te tino e fakamau ki ei te motoka, me fai ei latou e se mafai o togi ki tua te motoka.
• Aasi te VIN (vehicle identification number) me pau loa mo ia i loto i pepa fakamaonia. Te napa tenei e maua i luga i te chassis, i luga o te kilaasi mai mua io me i te fola i te nofoaga o te tino fakatele. Onoono me seki ai loa se ne fakamasei ki ei.
• Masaua o puke mai se tusi e tusi ei a tala fakapitoa o mea fakateletele ke iloa tonu me se mea lelei loa io me se mea ne kaisoa, io me ko oti ne fakasetaulia, ave o fakamasei io me se mea seki mate tena togi.

Fakatau e aunoa mo se fakalavelave.

• Fakamautinoa loa me sose tino e fakateletele e isi sena laisene tela e ‘lei kae ‘lei foki ana pepa mo sui se mea manafai e masei. Ia koe e mafai loa o pasalagina manafai e tupu se fakalavelave ia latou.
• Ke fakaseai se tino togi e nofo loa ia ia (tela e mafai o tele seiloa) mo tau mea fakateletele, taofi ne koe a kii i taimi katoa kae sa tiakigina ke piki i tena koga fakaola.
• Sa avegina a key o te mea fakateletele mo ana pepa fakamaonia ke oko loa ki te taimi ko fai mai te faletupe (bank) fakapatonu mai me ko katoa te togi o te mea fakateletele ki loto i tau akauni.
• Sa taumafai loa o ave ne sene ki tua atu o te atufenua.
• Moa loa e togi se aofaki lasi pela me se fakafeagaiga.
• Sa too manatu ‘mafa ke na avatu ne koe te mea fakateletele – te tino togi amiotonu e se afaina kia ia o faitali ke toka fakalei loa mo te maea.
• Faeteete loa mana maua ne koe te togi:
• Sene: fai ki ei kea vatu a sene i loto i se faletupe, ke mafai o aasi fakalei a sene moa e isi ne mea fakaloiloi kae faulu foki loa i te taimi tena.
• Cheques: sa avegina loa tau mea fakateletele ke fano mo te tino togi ke oti loa ne fakapatonu me ko oko ki tau akauni i te faletupe.
• Bank drafts: e tai se lei pela mo sene, nala fai loa pela mo te faiga o se cheque totino.
• Aveavega o sene online se auala e tasi tela e lasi te lelei mo togi mea ona ko fakaseai se puke ou lima ki sene uke pela foki mo fakalavelave masani o te faiga o cheque.

Pela mo sose mea e aveave online, masaua faeloa o tautali ki aofaga puipui konei:

• Sa tali ki, io me tala ne koe a links kola e isi i loto, mea se mautinoa io me ne spam emails mai kampane mo tino takitokotasi kola se iloa ne koe.
• Koi tuai o faulu ne koe a fakamatalaga o te card tela e togi ei au mea i luga i te website, fakapatonu me i te link e lelei, i auala e tolu konei:
• E tau o isi se ata o se mea pela me se loka i luga i te browser window frame, tela e sae mai manafai koe ko taumafai o log in io me register.
• Onoono fakalei i tea ta o te loka ke se tuu i luga i te page.. me kafai pena tena uiga mea na se fraudulent site.
• Te fakatuatusiga o te web e tau o kamata ki te ‘https://’. Te ‘s’ ko te pati ‘secure’ puipuigina.
• Kafai koe e fakaaoga te vaega fou loa o tau browser, te koga e tusi ei te fakatuatusiga io me ko te igoa o te tino ia ia te website e mafuli tena lanu ki te lanulauniu. Aasi fakalua a likilikiga o au mea e togi maimua o fakapatonu te togi o tau mea.
• Nisi websites e mafai o ave ne ia koe ki se third party payment service (pela mo te WorldPay). Fakamautinoa me i sites konei e puipuigina maimua togi atu tau mea.
• Filifili ki se password tela e ‘lei kae sa fakailoa ne koe ki se isi tino, vagana se tino tela e fakatalitonugina kia koe.
• Log out i taimi katoa o tau website tela ne logged in ei koe io me ne fakaaoga ou fakamatalaga totino mo ou register. Me kafai fua e pono ne koe tau browser e se lava i kona te mafai o sose tino o iloa au mea funa.
• Tausi au lisiti.
• Masaua me ka togi au mea ki te credit card e lasi atu tena puipuiga ilo nisi auala aka maise lo ate fakaloiloi, fakapatonuga mo te se oko mai foki la tau mea ne togi.
• Aasi faeloa tau credit card mo te paleni o au sene fakalei manafai koe ko oti ne togi au mea o fakapatonu me sao te aofaki tela ne faopoopo, kae ke iloa foki me seai se amioga masei ne fai i te taimi ne fai ei te togiga o au mea.
• Fakamautinoa me i tau antivirus/antispyware software mo firewall e galue ‘lei kae koi ‘lei o fakaaoga mai mua o fano koe online.
• Fakamautinoa ia koe e fakaaoga te wireless network, e ‘lei kae encrypted.

Kafai koe e masalosalo i se mea

Kafai e maua ne koe se email tela e faka’tau ifo koe mai se tino amio masei, sa tali ki ei, ka avegina tena meli ki matagaluega kola e panaki mo vaega meli penei o te email provider a te tino tena ne mai ei te meli kae fakaaoga tau email software o taofi atu sose meli mai te tino tena.

Lipooti!

Kafai e fakatau ifo koe ia koe se tino pokotia mai fakaloiloiga i mea fakateletele:

• Lipootigina ki pulusimani
• Lippoti te mea ne tupu ki te potukauga ia latou te website ke fesoasoani i pukega o te tino amiomasei tenei ke mafai o puipui vaega fakalvelave penei mai te ‘tupu ki nisi tino.