A worm, pela, e mafai o soonafai puipuiga vaivai ke fakapisi latou ia latou ailoa ki niisi computers i loto ite networks. A Trojan horse (io me ‘Trojan’) se polokalame tela e foliga me se fakamataku kae funa faiga fakatokaga masei. Zeus (mo ana vaega mai iei pela mo Gameover Zeus) se vaega o se Trojan, tela e mafai o fakaaoga o tauave te ukega o mea masei mo faifaiga masei. Viruses e mafai o fai ke pakia ate fakateleega computer system io me ko data. E isi e lavea kite tino e fakaaoga computer, kae te ukega e galue mai tua, se lavea ne te tino. A virus e mafai o fai ke mafuli loa faite sua vaega o ne ia loa.
Spyware se vaega virus tela ne faite mote pogai ke kaisoa fakamatalaaga ki luga i au mea e fai i luga ite computer. Tino tusi spyware e uke vaega feitu e fakapogai kiei, taulasiga la iei kote maua tupe ise auala fakaloiloi. Spyware e kafi o fai se aofaki o fakatokaga se tonu, mai te faite pop up o fakasalalauga ke kaisoa au fakamatalaaga faletupe mai te puke screen shots o sites e asiasi koe kae fakamau foki a manu e taipa ne koe. Spyware e mafai foki o mafuli o faite loa ia nei ia.
A Pokotiaga
Viruses mo spyware e mafai o taua atu ki tau computer i auala konei:
- Talaaga o tusi piki ki email kola e pokotia pela mo .exe files.
- Talaaga o files kola ko pisi mai kamupane web-based digital file delivery (pela mo Hightail – muamua e taku kia YouSendlt, mo te Dropbox).
- Te asiasi ki websites masei.
- Auala ote internet, se lavea mai te tino fakaaoga (worms ne vaega pena).
- Macros i loto i application documents (word processing, spreadsheets etc)
- USB e sokotaki ki mea faigaluega (eg memory sticks, external hard drives, MP3 players).
- CDs/DVDs.
Viruses mo spyware e mafai o fakatupu ne faifaiga fakamataku tela e aofia:
- Kaisoa iloga.
- Fakaloiloi.
- Sologa, kaisoa mote fakamaseiga o data.
- Te tuai io me computer se maua o fakaaoga.
Puipuiga security (antivirus/antispyware) software
E taua ke tausi tau internet security software ke fakafou ke mafai o avatu te saokatoaga puipuiga. Afe o viruses fou e maua i aso katoa, kae se aofia iei te uke o vaega kola fou mo latou konei ko isi. A latou takitasi e isi se seti o mataimanu io me ne ‘sainaga’ kola e faka mafai ne te putukau faite puipuiga internet software ke maua ne latou kae faite iei a fakafouga e taugatonu.
Te taulasiga o puipuiga internet software e download loa ia latou a fakafouga konei (niisi taime ie fai me ne ‘definitions’) i taimi masani, kafai a koe e online kae kooti ne togi tau tupe o kau atu (kafai se kope e tau o togi). Te mea nei e tau o fakamautinoa te puipuiga mai fakamatakuga o virus.
Puipuiga internet software e scan ki viruses ise aofaki o auala kesekese:
- E scan emails e mai ki loto manafai e isi ne virus e piki.
- E iloilo files manafai ko tala io me faite ke fakamautinoa a latou e se pisi.
- E fakatele ne scans i taimi masani a files i luga i tau computer.
Niisi puipuiga internet software e mafai foki o scan sokotakiga ki USB connected devices (eg memory sticks, external hard drives, MP3 players), manafai ko sokotaki. Niisi e fakaasi a websites kola ko masalosalo gina me ko pokotia.
Ate puipuiga internet software e se puipui koe mai:
- Spam.
- So se vaega fakaloiloiga io me faifaiga fakamasei online tela se kamata ne se virus.
- A hacker e mafai o ofa ki loto i tau computer i luga ite internet.
E se lelei kafai e tamate io me se fakafou mo te latest virus signatures, kae masaua me e seai se puipuiga internet software e lei saokatoa, tela la se vaega fou ote malware mai se tusi piki e fakaloiloi io me se website se tonu e mafai foki loa o seke mai tau software.
Filiga o software puipui o internet
Mo mea e fakaaoga ne koe totino io me i te ofisa e isi ne vaega kola e mafai ne koe o mafaufau me tefea te software puipui mo internet e togi ne koe. So se mea e fili ne koe, fakapatonu loa me se vaega tela e ‘lei mai se koga tela e masani saale loa o aumai ei, kae puke se mea tela e tafasili te lei tela e mafai ne koe o togi.
E uke a vaega o iloiloga ne fai ne tino valevale o software puipui o internet kola e avanoa i luga i te internet, e aoifia ei te mea tenei mai te Tech Advisor:www.techadvisor.co.uk/test-centre/security/best-antivirus-3676938/
- Se mea tukufakatasi (package) io me se software puipui o internet e mavae loa ia ia (standalone). Lasiga o koga e maua mai ei mea konei e ofo mai ne latou a polokalame kola e mafai ne latou o scan a virus pela mo foki mo te fakatau mai o mea puipui katoa kola ko tuku fakatasi e aofia ei a firewalls, spam filtering, antispyware mo parental controls. A togi e olo loa ki luga i mea kola e aofia i loto. A mea kola e tukufakatasi e aofia katoa loa mea kola e manakogina ke puipui tau PC mai sose mea fakamataku online, kae faigofie o fakaaoga me i mea katoa e fakagalue mai te screen e tasi, kae togi mama atu i loo te togi e mea takitasi ia latou loa. Te lasi te fanaka o vaega mea tukufkatasi e mafai o aofia se gata fua i tau computer, kae ko nisi foki o au meafaigaluega kola e mafai o aveave.
- Software puipui o internet se togi. E isi foki ne mea ne faite kola e se togi mo fakaaoga totino mo te fakaaoga ki mea se fakapisinisi. I te lasiga o taimi, mea ne faite konei e see togi sene vaega faopoopo o vaega kola ne faite kae togi kola te kau faite e fakamoemoemke mafai o upgrade i aimi mai mua. Ka ko te lei te puipuiga e mafai loa o pau mot e version tela e togi, kae e isi loa ne tai tatooga io me ko te fesoasoani ki feitu technical mo te se loko malosi tena fakagaluega pela mote fakapolokalamega taimi e scan katoatoa, tela ko mafai ei tau mea faigaluega o mafai o pokotia mai pokotiaga fou.
- Software puipui o internet mo pisinisi. Te masani, antivirus/antispyware software mo internet security packages e mafai o faulu ki computer e tolu. Pisinisi e tau loa o filifili ki versions kola ne faite loam o pisinisi ke mafai o faulu, update fakateltele gofie i se fia o computers.
- Windows Defender software e aofia – kae enabled by default – i Windows Vista, Windows 7, Windows 8 and Windows 10 Te mea ne faite ne te Microsoft ke fakagata, tapale, mo te asiga kae fulu a spyware o Microsoft Windows.
Nisi koga faite mo koga fakatau e fakamaua mai a vaega valevale o software puipui e faite fakatasi mo te computer. Koe se manakogina ke fakaaoga software puipui kola e fakatau, kae kafai koe e manako o tausi, sa puli la o subscribe manafai te taimi o te “free trial” ko oti ko koe ke mafai faeloa o nofo up to date.
E maua mai fea software puipui o internet
Antivirus/antispyware software mo mea puipui o internet tukufakatasi o internet (internet security packages) e avanoa o togi mai te ukega o sitoa fakatau kola i auala lasi mo koga fakatau online kae pela foki mo website o latou kola e faite mea konei. Kafai e togi mai koga fakatau, e masani loa o faulu ki se disk ko ave ei o download updates mai luga i te internetma fakailoa atu. Kafai e togi online, koe e mafai loa o download loa iā ia te version fou tela e ulu katoa i ei a updates katoa.
Free antivirus/antispyware software se togi mo internet security packages kona e fakamatala atu mai luga, e mafai o avanoa mai nisi internet service providers (ISPs) mo Faletupe pela me se vaega o tau akauni.
Puipuiga mai Virus & Spyware
Mai tafa o te fakapikiga o te software puipui o internet mo te tausiga ke updated, e fautua atu ne matou ne nai nisi auala kola ke tausi ei tau computer mai viruses mo spyware. Mai mea katoa, te puipui e sili atu i te foo.
- Sa talagina so se file e fakapiki kit e email mai se koga seiloa ne koe, falotolotolua io me se fakatalitonugina.
- Uninstall se tasi o polokalme antivirus mai mua o faulu se sua mea.
- Faetete mo USB e fakapiki ki meafaigaluega (pela mo memory sticks, external hard drives, MP3 players) me latou e lasi kii lo ate kavekave o virus.
- Faeteete i CDs/DVDs me mafai foki o isi i loto a viruses.
- Sa tala so se file mai te web-based digital file delivery companies (eg Hightail, Dropbox) that have been uploaded from an unknown, suspicious or untrustworthy source.
- Fakaola te macro protection in Microsoft Office applications pela mo te Word and Excel.
- Togi fua a software kola ‘lei mai kampane kola ‘lei.
- Kafai e download software kola se togi, fai mo te lasi te faeteete.