English

Viruses mote Spyware

Ate virus se file e tusi mote pogai tonu ke fakamasei, io me mo fai amioga masei. E uke vaega virus. Viruses mo spyware e lauiloa foki ite igoa ‘malware’.

A worm, pela, e mafai o soonafai puipuiga vaivai ke fakapisi latou ia latou ailoa ki niisi computers i loto ite networks. A Trojan horse (io me ‘Trojan’) se polokalame tela e foliga me se fakamataku kae funa faiga fakatokaga masei. Zeus (mo ana vaega mai iei pela mo Gameover Zeus) se vaega o se Trojan, tela e mafai o fakaaoga o tauave te ukega o mea masei mo faifaiga masei. Viruses e mafai o fai ke pakia ate fakateleega computer system io me ko data. E isi e lavea kite tino e fakaaoga computer, kae te ukega e galue mai tua, se lavea ne te tino. A virus e mafai o fai ke mafuli loa faite sua vaega o ne ia loa.

Spyware se vaega virus tela ne faite mote pogai ke kaisoa fakamatalaaga ki luga i au mea e fai i luga ite computer. Tino tusi spyware e uke vaega feitu e fakapogai kiei, taulasiga la iei kote maua tupe ise auala fakaloiloi. Spyware e kafi o fai se aofaki o fakatokaga se tonu, mai te faite pop up o fakasalalauga ke kaisoa au fakamatalaaga faletupe mai te puke screen shots o sites e asiasi koe kae fakamau foki a manu e taipa ne koe. Spyware e mafai foki o mafuli o faite loa ia nei ia.

A Pokotiaga

Viruses mo spyware e mafai o taua atu ki tau computer i auala konei:

  • Talaaga o tusi piki ki email kola e pokotia pela mo .exe files.
  • Talaaga o files kola ko pisi mai kamupane web-based digital file delivery (pela mo Hightail – muamua e taku kia YouSendlt, mo te Dropbox).
  • Te asiasi ki websites masei.
  • Auala ote internet, se lavea mai te tino fakaaoga (worms ne vaega pena).
  • Macros i loto i application documents (word processing, spreadsheets etc)
  • USB e sokotaki ki mea faigaluega (eg memory sticks, external hard drives, MP3 players).
  • CDs/DVDs.

Viruses mo spyware e mafai o fakatupu ne faifaiga fakamataku tela e aofia:

  • Kaisoa iloga.
  • Fakaloiloi.
  • Sologa, kaisoa mote fakamaseiga o data.
  • Te tuai io me computer se maua o fakaaoga.

Puipuiga security (antivirus/antispyware) software

E taua ke tausi tau internet security software ke fakafou ke mafai o avatu te saokatoaga puipuiga. Afe o viruses fou e maua i aso katoa, kae se aofia iei te uke o vaega kola fou mo latou konei ko isi. A latou takitasi e isi se seti o mataimanu io me ne ‘sainaga’ kola e faka mafai ne te putukau faite puipuiga internet software ke maua ne latou kae faite iei a fakafouga e taugatonu.

Te taulasiga o puipuiga internet software e download loa ia latou a fakafouga konei (niisi taime ie fai me ne ‘definitions’) i taimi masani, kafai a koe e online kae kooti ne togi tau tupe o kau atu (kafai se kope e tau o togi). Te mea nei e tau o fakamautinoa te puipuiga mai fakamatakuga o virus.

Puipuiga internet software e scan ki viruses ise aofaki o auala kesekese:

  • E scan emails e mai ki loto manafai e isi ne virus e piki.
  • E iloilo files manafai ko tala io me faite ke fakamautinoa a latou e se pisi.
  • E fakatele ne scans i taimi masani a files i luga i tau computer.

Niisi puipuiga internet software e mafai foki o scan sokotakiga ki USB connected devices (eg memory sticks, external hard drives, MP3 players), manafai ko sokotaki. Niisi e fakaasi a websites kola ko masalosalo gina me ko pokotia.

Ate puipuiga internet software e se puipui koe mai:

  • Spam.
  • So se vaega fakaloiloiga io me faifaiga fakamasei online tela se kamata ne se virus.
  • A hacker e mafai o ofa ki loto i tau computer i luga ite internet.

E se lelei kafai e tamate io me se fakafou mo te latest virus signatures, kae masaua me e seai se puipuiga internet software e lei saokatoa, tela la se vaega fou ote malware mai se tusi piki e fakaloiloi io me se website se tonu e mafai foki loa o seke mai tau software.

Filiga o software puipui o internet

Mo mea e fakaaoga ne koe totino io me i te ofisa e isi ne vaega kola e mafai ne koe o mafaufau me tefea te software puipui mo internet e togi ne koe. So se mea e fili ne koe, fakapatonu loa me se vaega tela e ‘lei mai se koga tela e masani saale loa o aumai ei, kae puke se mea tela e tafasili te lei tela e mafai ne koe o togi.

E uke a vaega o iloiloga ne fai ne tino valevale o software puipui o internet kola e avanoa i luga i te internet, e aoifia ei te mea tenei mai te Tech Advisor:www.techadvisor.co.uk/test-centre/security/best-antivirus-3676938/

  • Se mea tukufakatasi (package) io me se software puipui o internet e mavae loa ia ia (standalone). Lasiga o koga e maua mai ei mea konei e ofo mai ne latou a polokalame kola e mafai ne latou o scan a virus pela mo foki mo te fakatau mai o mea puipui katoa kola ko tuku fakatasi e aofia ei a firewalls, spam filtering, antispyware mo parental controls. A togi e olo loa ki luga i mea kola e aofia i loto. A mea kola e tukufakatasi e aofia katoa loa mea kola e manakogina ke puipui tau PC mai sose mea fakamataku online, kae faigofie o fakaaoga me i mea katoa e fakagalue mai te screen e tasi, kae togi mama atu i loo te togi e mea takitasi ia latou loa. Te lasi te fanaka o vaega mea tukufkatasi e mafai o aofia se gata fua i tau computer, kae ko nisi foki o au meafaigaluega kola e mafai o aveave.
  • Software puipui o internet se togi. E isi foki ne mea ne faite kola e se togi mo fakaaoga totino mo te fakaaoga ki mea se fakapisinisi. I te lasiga o taimi, mea ne faite konei e see togi sene vaega faopoopo o vaega kola ne faite kae togi kola te kau faite e fakamoemoemke mafai o upgrade i aimi mai mua. Ka ko te lei te puipuiga e mafai loa o pau mot e version tela e togi, kae e isi loa ne tai tatooga io me ko te fesoasoani ki feitu technical mo te se loko malosi tena fakagaluega pela mote fakapolokalamega taimi e scan katoatoa, tela ko mafai ei tau mea faigaluega o mafai o pokotia mai pokotiaga fou.
  • Software puipui o internet mo pisinisi. Te masani, antivirus/antispyware software mo internet security packages e mafai o faulu ki computer e tolu. Pisinisi e tau loa o filifili ki versions kola ne faite loam o pisinisi ke mafai o faulu, update fakateltele gofie i se fia o computers.
  • Windows Defender software e aofia – kae enabled by default – i Windows Vista, Windows 7, Windows 8 and Windows 10  Te mea ne faite ne te Microsoft ke fakagata, tapale, mo te asiga kae fulu a spyware o Microsoft Windows.

Nisi koga faite mo koga fakatau e fakamaua mai a vaega valevale o software puipui e faite fakatasi mo te computer. Koe se manakogina ke fakaaoga software puipui kola e fakatau, kae kafai koe e manako o tausi, sa puli la o subscribe manafai te taimi o te “free trial” ko oti ko koe ke mafai faeloa o nofo up to date.

E maua mai fea software puipui o internet

Antivirus/antispyware software mo mea puipui o internet tukufakatasi o internet (internet security packages) e avanoa o togi mai te ukega o sitoa fakatau kola i auala lasi mo koga fakatau online kae pela foki mo website o latou kola e faite mea konei. Kafai e togi mai koga fakatau, e masani loa o faulu ki se disk ko ave ei o download updates mai luga i te internetma fakailoa atu. Kafai e togi online, koe e mafai loa o download loa iā ia te version fou tela e ulu katoa i ei a updates katoa.

Free antivirus/antispyware software se togi mo internet security packages kona e fakamatala atu mai luga, e mafai o avanoa mai nisi internet service providers (ISPs) mo Faletupe pela me se vaega o tau akauni.

Puipuiga mai Virus & Spyware

Mai tafa o te fakapikiga o te software puipui o internet mo te tausiga ke updated, e fautua atu ne matou ne nai nisi auala kola ke tausi ei tau computer mai viruses mo spyware. Mai mea katoa, te puipui e sili atu i te foo.

  • Sa talagina so se file e fakapiki kit e email mai se koga seiloa ne koe, falotolotolua io me se fakatalitonugina.
  • Uninstall se tasi o polokalme antivirus mai mua o faulu se sua mea.
  • Faetete mo USB e fakapiki ki meafaigaluega (pela mo memory sticks, external hard drives, MP3 players) me latou e lasi kii lo ate kavekave o virus.
  • Faeteete i CDs/DVDs me mafai foki o isi i loto a viruses.
  • Sa tala so se file mai te web-based digital file delivery companies (eg Hightail, Dropbox) that have been uploaded from an unknown, suspicious or untrustworthy source.
  • Fakaola te macro protection in Microsoft Office applications pela mo te Word and Excel.
  • Togi fua a software kola ‘lei mai kampane kola ‘lei.
  • Kafai e download software kola se togi, fai mo te lasi te faeteete.

Fakamatalaga o muna

Virus

Se file e tusi mo tena fakamoemoga maluga ke fai ne ia se fakamaseiga, io mo fai amioga masei.

USB

Universal Serial Bus: te auala matea e soko ei computers mo nisi mea aka pela mo external storage, keyboards mo MP3 players. 

Trojan

Software posing as an authentic application, which actually conceals an item of malware. Term comes from Trojan Horse in Greek mythology.

Spyware

Malware tela e onoono ki galuega a te tino fakaaoga io me scans ki fakamatalaga totino.

Spam

e-mail fakaloiloi mai se pisinisi. E iloa foki pela me se junk e-mail.

MP3

Se technology fakaaoga mo tausi files leo, maise loa music io me ne podcasts.

.exe file

Executable file: fakaaoga ne polokalame o faulu kae fakatele iluga i computer.